اجرای اتوکلاو

۱. معرفی اتوکلاو و ضرورت استفاده از آن

اجرای اتوکلاو، اتوکلاو دستگاهی است که برای عملیات نیازمند به دما و فشار بالا استفاده می‌شود؛ مانند استریلیزاسیون، واکنش‌های شیمیایی، پختن کامپوزیت‌ها و … .

• تاریخچه استفاده از آن به ۱۸۷۹ و اختراع چرلز چمبرلند برمی‌گردد .

• کاربرد عمده آن در پخت وکیوم انواع تجهیزات و نابودسازی عوامل میکروبی در محیط پزشکی، آزمایشگاهی، غذایی و صنعتی‌ست.

چرایی اهمیت استفاده:

• حذف کامل پاتوژن‌ها، میکروب‌ها و اسپورها.

• افزایش ایمنی محصول نهایی.

• ارتقای طول عمر و کارایی تجهیزات.

۲. انواع اتوکلاو

اتوکلاوها بر اساس طراحی، عملکرد و نوع کاربرد به چند دسته قابل تقسیم هستند:

۲.۱ بر اساس جایگیری اتاقک

• ایستاده (vertical): معمولاً برای حجم‌های متوسط استفاده می‌شوند .

• کارگاهی یا صنعتی (horizontal / jacketed): برای حجم‌های بالا مناسب هستند.

• پاس‌ترو (pass‑through): دارای دو درب برای جداسازی نواحی آلوده و تمیز هستند .

۲.۲ بر اساس سیستم حذف هوا

• گرانشی (Gravity Displacement): ساده‌ترین؛ هوا با بخار جابجا می‌شود.

• پیش‌خلأ (Pre-vacuum / class B): با تخلیه هوا عملکرد عمقی‌تر دارد.

• کلاس S: خلأ تک مرحله که در میانه کلاس N و B است .

۲.۳ بر اساس کاربرد

• پزشکی/دندانپزشکی: معمولاً کلاس B برای همه نوع تجهیزات مناسب است.

• آزمایشگاهی و تحقیقاتی: مدل‌های بدون پوشش مناسب پژوهشگاهی، با مصرف کمتر آب و انرژی .

• صنعتی: برای پخت پنل‌های کامپوزیتی، واکنش‌ صنعتی یا استخراج غذایی به کار می‌روند .

۳. اصول عملکرد اتوکلاو

عملکرد اتوکلاو آزمایشگاهی بر پایه ترکیبی از دما، فشار، حذف هوا و کنترل زمان است که با هم، شرایط لازم برای استریل کردن کامل ابزارها و تجهیزات را فراهم می‌کنند.

۳.۱ دما و فشار

دمای معمول در اتوکلاو بین ۱۲۱ تا ۱۳۴ درجه سانتی‌گراد است که معادل فشاری نزدیک به ۱۵ psi یا ۲ bar می‌باشد. این شرایط در مدت زمان کوتاه باعث می‌شود بخار تحت فشار به تمام سطوح ابزار تماس پیدا کرده و میکروارگانیسم‌های سخت‌جان مانند اسپورها، قارچ‌ها و ویروس‌ها را به طور کامل نابود کند. این دما و فشار بهینه، نقش کلیدی در اثربخشی فرآیند استریل ایفا می‌کنند.

۳.۲ حذف هوا

حذف هوای محبوس شده در داخل محفظه اتوکلاو اهمیت زیادی دارد، زیرا وجود هوا مانع از انتقال یکنواخت بخار و استریل کامل می‌شود. روش‌های مختلفی برای این کار وجود دارد:

– گرانشی: در این روش، هوای سنگین‌تر از بخار در پایین محفظه جمع شده و از طریق خروجی پایینی تخلیه می‌شود. بخار سپس جایگزین هوا می‌گردد. این روش ساده بوده و برای ابزارهای بدون حفره مناسب است.
– پیش‌خلأ: با استفاده از پمپ خلأ، هوا به صورت کامل از محفظه خارج شده و پس از آن بخار به داخل وارد می‌شود. این روش برای ابزارهای پیچیده و حفره‌دار بسیار موثر است و باعث نفوذ بهتر بخار می‌شود.
– پالس-بخار (steam-flush-pressure-pulse): در این فرایند، چندین چرخه مرتب از فشار و خلأ انجام می‌شود که به حذف کامل هوا کمک کرده و شرایط بهتری برای استریل فراهم می‌کند.

۳.۳ کنترل زمان (F₀)

زمان لازم برای استریل براساس استاندارد، معمولاً ۱۵ دقیقه در دمای ۱۲۱ درجه سانتی‌گراد تعریف می‌شود که به آن «زمان معادل» یا F₀ گفته می‌شود. این معیار، بر اساس داده‌های واقعی دما، فشار و عملکرد دستگاه تعیین شده و تضمین می‌کند که تمامی میکروارگانیسم‌ها به طور کامل نابود شده‌اند. تنظیم دقیق این زمان اهمیت ویژه‌ای دارد تا هم استریل کامل انجام شود و هم از آسیب به ابزار جلوگیری شود.

۴. کاربردهای اتوکلاو در صنایع مختلف

۴.۱ پزشکی و دندانپزشکی

• ضدعفونی ابزار جراحی، تجهیزات دندانپزشکی، پارچه‌ها .

۴.۲ آزمایشگاه‌ها و تحقیقات

• استریل ظروف، محیط کشت، زباله‌عفونی .

۴.۳ صنایع غذایی و بسته‌بندی

• استریلیزاسیون کنسرو، حفظ سلامت مواد غذایی .

۴.۴ ساخت کامپوزیت و لاستیک

• پخت پوشش‌ها و لاستیک در فشار و دمای بالا جهت افزایش مقاومت مکانیکی .

۴.۵ دفع زباله‌های پزشکی و صنعتی

• استریل پیش از دفع جهت جلوگیری از آلودگی زیست‌محیطی .

۵. مشخصات فنی مهم برای انتخاب اتوکلاو

۶. نکات مهم در خرید اتوکلاو

۶.۱ انتخاب کلاس مناسب

• کلاس N برای ابزار جامد ساده کافی‌ست.

• کلاس S برای شرایط پیشرفته‌تر.

• کلاس B برای ابزار بسته، حفره‌ای، پارچه‌ای و مکانیسم‌های حساس

۶.۲ تعیین ظرفیت و نوع نصب

• انتخاب مناسب از لحاظ حجم استفاده، ابعاد مکانی، و نیاز به پاس‌ترو .

۶.۳ بررسی زمان سیکل

• سرعت بالا باعث افزایش بازده، ولی باید مناسب جنس بار باشد.

۶.۴ امکانات کنترلی و ثبت داده

• توصیه می‌شود مدلی با ذخیره‌سازی داده، چاپگر یا اتصال USB داشته باشید .

۶.۵ مصرف انرژی/آب

• مدل‌های بهینه برای مراکز آموزشی و پژوهشی توصیه می‌شوند .

۶.۶ نگهداری و خدمات پس از فروش

• دسترسی به قطعات، تکنسین‌های مجرب؛ توصیه کارشناسان محلی .

۶.۷ مستندات و گواهینامه

• وجود تست Factory Acceptance (FAT) و آزمون اجرایی (IQ/OQ/PQ) امری استاندارد است.

۶.۸ امنیت و ایمنی

• بررسی قفل‌های فیزیکی، سیستم ضدروان‌زدگی، شیر اطمینان .

۶.۹ بودجه و ارزش کل هزینه

• توجه به هزینه نصب، نگهداری، مصرف و سرمایه‌گذاری بلندمدت .

۷. نصب و اجرای اتوکلاو در فضاهای صنعتی و آزمایشگاهی

۷.۱ زیرساخت مورد نیاز

• برق مناسب (۳ فاز یا تک)، آب مقطر، تخلیه فاضلاب، تهویه مناسب .

• فضای مورد نیاز به اندازه اتاقک و فضای پشت‌بندی توجه شود .

۷.۲ تست‌های اولیه

• FAT: تست در کارخانه

• IQ: بررسی نصب صحیح

• OQ: عملکرد سیستم با بار

• PQ: تأیید پایدارسازی گواهینامه‌ها .

۷.۳ آموزش اپراتورها

• دانش استفاده، روش نگهداری، تشخیص خطای ساده.

• ثبت دوره‌ای دما و فشار.

۸. نگهداری و تعمیرات اتوکلاو

نگهداری و تعمیرات صحیح اتوکلاو نقش بسیار مهمی در افزایش طول عمر دستگاه، بهبود عملکرد و تضمین ایمنی کارکرد آن دارد. این بخش از تجهیزات حساس به دلیل شرایط کاری خاص و اهمیت بالایشان در فرآیندهای استریل، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و مستمر برای مراقبت هستند.

۸.۱ نگهداری پیشگیرانه

– سرویس‌های دوره‌ای
برای جلوگیری از بروز خرابی‌های ناگهانی و کاهش خطرات احتمالی، انجام سرویس‌های دوره‌ای به دو شکل ماهانه و سالانه ضروری است. در سرویس ماهانه، بررسی کلی عملکرد دستگاه و اجزای اصلی آن انجام می‌شود و در سرویس سالانه، تعمیرات اساسی‌تر و تعویض قطعات فرسوده صورت می‌گیرد.

– بازرسی شیرها، واشرها و سیستم خلأ
شیرها و واشرها بخش‌های حیاتی برای حفظ سلامت دستگاه و جلوگیری از نشتی بخار و هوا هستند. این قطعات باید به طور منظم چک شوند و در صورت مشاهده هر گونه آسیب یا فرسودگی، به سرعت تعویض گردند. همچنین سیستم خلأ که در تخلیه بخار و ایجاد فشار موثر است باید بررسی شده و عملکرد آن تضمین گردد.

۸.۲ نظافت تجهیزات داخلی

– تمیز کردن بعد از هر استفاده
برای جلوگیری از جرم‌گرفتگی و تجمع آلودگی، بخش داخلی اتوکلاو باید پس از هر چرخه استریل به طور کامل تمیز شود. این کار علاوه بر افزایش عمر دستگاه، کیفیت استریل را نیز تضمین می‌کند.

– جرم‌زدایی داخلی
با توجه به استفاده مداوم و تماس با بخار و مواد مختلف، داخل دستگاه ممکن است دچار رسوب و جرم شود. استفاده از محلول‌های استاندارد و مخصوص جرم‌زدایی، باعث از بین رفتن این رسوبات شده و از بروز مشکلات عملکردی جلوگیری می‌کند.

– استفاده از محلول‌های استاندارد
به منظور حفظ سلامت اتوکلاو و جلوگیری از آسیب دیدن قطعات داخلی، باید از محلول‌های تمیزکننده تولید شده بر اساس استانداردهای صنعتی و توصیه‌های سازنده استفاده نمود.

۸.۳ ثبت رکوردها

– نگهداری گزارش چرخه، فشار و دما
ثبت دقیق پارامترهای هر چرخه استریل مانند فشار، دما، زمان و مدت چرخه، یکی از اصول حیاتی در کنترل کیفیت استریل محسوب می‌شود. این اطلاعات به تحلیل عملکرد دستگاه و رفع مشکلات احتمالی کمک می‌کند.

– رعایت قوانین بهداشتی و ایمنی
باید تمامی فعالیت‌های نگهداری، تمیزکاری و تعمیرات مطابق با استانداردهای بهداشتی و ایمنی انجام شود تا از مخاطرات جانی و تضمین کیفیت فرآیند استریل اطمینان حاصل گردد.

۹. جمع‌بندی نهایی

• انتخاب کلاس مناسب بسته به نوع بار.

• تعیین درست ظرفیت، زمان، امکانات ایمنی، ثبت اطلاعات.

• توجه به گواهی‌نامه‌ها، پشتیبانی، و هزینه‌های جانبی.

• اجرای دقیق مراحل نصب، تأیید، آموزش و نگهداری.

• استفاده از تکنولوژی‌های جدید برای کارایی، کاهش مصرف و دقت بالا.

با رعایت این اصول، اتوکلاو می‌تواند سرمایه‌ای ارزشمند برای تضمین کیفیت و ایمنی در صنایع پزشکی، آزمایشگاهی و صنعتی باشد.